Het Duitse eiland Rügen –  van ammoniet tot barnsteen

Op de geologische kaart valt de rechthoekige vorm van Bornholm op. Het eiland is een horst, een blokvormige opheffing vanuit het Scandinavische schild. Het staat als een soort “kies” bovenop dat schild, het topje van de kies steekt boven zee uit en vormt het eiland.

Het eiland ligt op een van de grote scheidingslijnen van de geologische opbouw van Europa: midden over het eiland loopt de breuk tussen het oeroude Scandinavische schild en de jongere Europese afzettingen. Deze breuk is goed te zien in de Poorman’s Quarry (de Steengroeve van de Armen). We kunnen er die breuk met één stap overbruggen. Die stap betekent een geologisch tijdsverschil van 1,2 miljard jaar. De Noordkant van het eiland bestaat uit stollingsgesteenten: graniet en gneis, ten zuiden van de genoemde breuk liggen er paketten sedimentsgesteenten uit “jongere” tijden van 600 miljoen tot nu tegenaan.

De Oudste Aarde-tijd

Met de éne voet staan we dan op de stollingsgesteenten uit de oertijd. Deze stollingsgesteenten bestaan uit de oergranieten en oergneizen. De oudsten zijn 1,8 miljard jaar geleden ontstaan bij de vorming van het continent. In de laatste IJstijd “stroomde” de Scandinavische ijskap ook over Bornholm en nam in de morene stenen ervan mee naar het Zuiden: granieten uit Bornholmse plaatsen als Rønne, Svaneke en Hammer komen allemaal als zwerfsteen in Noord-Nederland voor. Aardkorstbewegingen hebben op Bornholm een scala aan verschillende gesteenten doen ontstaan. De meeste rangschikken we onder gneizen en granieten, maar onderling zijn er duidelijke verschillen. Vooral de granieten hebben onze belangstelling, niet in de laatste plaats omdat het Scandinavische landijs in de ijstijd talrijke brokstukken daarvan als zwerfsteen in ons land heeft achtergelaten. Het feest van herkenning is groot als we achtereenvolgens verschillende van de bekende granietsoorten gaan bekijken en bemonsteren.

Boven l naar r: Svanekegraniet, Vanggraniet met apliet (licht gekleurd ganggesteente vrnl kwarts en veldspaat, Hammergraniet

Onder l naar r: Gneiss, Paradisbakkemigmatiet, Ronnegraniet

De hoofdmassa van Bornholm wordt ingenomen door wat wel ‘streepgraniet’ genoemd wordt. Het is een licht roodachtig gneisachtig gesteente. Als gidsgesteente in Nederland is het al tientallen jaren een begrip. Daarnaast kennen we Rønnegraniet, Vanggraniet, Hammergraniet, Almindingengraniet en Svanekegraniet. Van deze granietsoorten is alleen de Svanekegraniet van iets jongere ouderdom. De graniet vormt in het oosten en noordoosten een zelfstandig massief. Het wordt in het westen begrensd door de migmatiet van Paradisbakkerne. De overige granieten zijn min of meer van dezelfde ouderdom als de streepgraniet.

Met de andere voet staan we op de eerste afzettingsgesteenten ter wereld. Die zijn “slechts” 600 miljoen jaar oud. Het zijn (kwartsitische) zandstenen uit het (Pre)Cambrium. Van hieruit kan onze reis door de tijd beginnen: speurend naar sporen van het eerste leven op aarde. De sporenfossielen die “opeens” in deze lagen opduiken vertellen een verhaal van de uitbundige groei van dierlijk leven op aarde. Het duidelijkst zijn de sporen die gravende dieren in de zandbodem van een ondiepe zee hebben achtergelaten. Deze afzettingen zijn versteend tot kwarsieten en zitten vol met sporen van leven. Fossielen van individuele dieren zijn er niet in gevonden. Dat is wel het geval in iets jongere lagen waar trilobieten in te vinden zijn. De trilobieten vindplaatsen op Bornholm zijn beschermd natuurgebied waar hameren verboden is.

De beekdalen die ruwweg van Noord naar Zuid lopen snijden jongere afzettingen aan: in de dalen zien we veel zwarte schalies (brokkelig gesteente) dat graptolieten bevat – een soort fossiel zeewier dat in de Ordovicium en Siluur-zeeën heel veel voorkwam. In deze geologische perioden lag Bornholm weer onder de zeespiegel en werden er de kleiige afzettingen gevormd die later het schaliegesteente vormden. Hiermee wordt de Oude Aarde tijd (Paleozoïcum) op Bornholm afgesloten. Afzettingen uit het Devoon, Carboon en Perm komen er niet voor.

Midden Aarde tijd

In de hele Midden Aarde tijd (Mesozoïcum) blijft Bornholm afwisselend land of het wordt bedekt door ondiepe zeeën. We vinden Trias, Jura en Krijt afzettingen die daarvan getuigen: het zijn veelal kustnabije afzettingen met b.v. resten van bomen of steenkool erin (Jura). Rijke vindplaatsen met veel mooie afzonderlijke fossielen heeft dit niet opgeleverd.

Jonge Aarde Tijd

In de Jonge Aarde tijd (Kaenozoïcum) is er op Bornholm geologisch gesproken weinig meer gebeurd. Toch is in deze tijd het landschap van Bornholm zoals we dat nu zien voor het grootste deel gevormd. De gletsjers uit de verschillende ijstijden schuurden over het eiland. Ze vervlakten het land, maar brachten ook morene afzettingen met soms reusachtige keien erin. In periodes zonder ijsbedekking werden er dekzanden en smeltwaterafzettingen gevormd. Het ijs kwam uit het Noorden: de Noordkant van Bornholm is erdoor schoongeveegd zodat de oude granieten en gneizen daar nu aan de oppervlakte liggen. Nadat de ijskap definitief gesmolten was ondergaat Scandinavië en dus ook Bornholm een isostatische opheffing. Het zware gewicht van de ijskappen is verdwenen en het land veert als het ware omhoog. De Noordkant van Bornholm heeft hierdoor een ruige, granieten klifkust gekregen.

Oude menselijke bewoning

Overal op Bornholm zien we restanten van prehistorische bewoning. Grafheuvels en monoliethen (de menhirs van Obelix) vinden we op verscheidene plaatsen op het eiland. Even ten zuiden van de Limensgade Molen zijn drie heel fraaie, hoge grafheuvels te zien door de huidige bevolking aangeduid als het Graf van de Drie Koningen. Menselijke inscripties zijn er vele: op de granietkust vinden we naast de natuurlijke gletsjerkrassen een soort hiërogliefen. Deze tekens komen over heel Noord-Europa voor en zijn vermoedelijk achtergelaten door mensen uit de tijd van de grote volksverhuizingen (400-500 na Chr.). Op één plaats op Bornholm zijn er 1400 van ontdekt! Stenen met runenschrift zijn al historisch te noemen en dan is de stap naar een bezichtiging van de vele karakteristieke historische kerkjes snel gemaakt. De molens zijn van later datum.

Schriftgraniet uit de Rønne groeve

PROGRAMMA

Dag 1: 2 september  heenreis Amsterdam – Bornholm

Dag 2: 3 september – 1700 miljoen jaar Bornholm

• Poorman’s Quarry (Tornquist breukzone – gneis – Nexø en Balkazandsteen) Hier kunnen we in één stap 1,2 miljard jaar overbruggen: je kunt hier met je ene voet op de stollingsgesteente van het Scandinavische schild staan en met de andere op de Cambrische zandsteen. Deze laatste vertonen hier prachtige fossiele oppervlakken met allerlei golfribbelpatronen van zo’n slordige 570 miljoen jaren oud.
• Bezoek kerk(toren) van Aakirkeby met een bijzonder fraai sporenfossiel.
• Rønne granietgroeve met zijn pegmatieten en schriftgranieten.
• Terrassen van de Baltische Pleistocene IJszee met zwerfstenen klifstrand met Scandinavisch kristallijn, kalksteenfossielen en Cambrische sporenfossielen.
• Wandeling langs de klif kust ten noorden van Hasle uitkomend in de Vang granietgroeve

De (pre)historische mens op Bornholm

Voor alle dagen op Bornholm geldt dat we waar we ze tegenkomen aandacht besteden c.q. een bezoek brengen aan archeologische sites. Dat zijn bijvoorbeeld grafheuvels, monolieten, prachtige rots graveringen op Bornholmgraniet te midden van wel de mooiste voorbeelden van gletsjerkrassen en dito geulen. Verder sporen van de grote volksverhuizing aan de kust, runenstenen bij pittoreske kerkjes en karakteristieke witte molens.

Dag 3: 4 september – De granieten en diabaasgangen van Noord- en Oost-Bornholm.

• de slotruïne Hammerhus, staand op de Hammergraniet uitzicht op het Zweedse vasteland,
• granietgroeve Moselokken – granietbewerking en lichtkleurige Hammergraniet,
• Gudhem (fijn gestreepte Bornholm gneisgraniet),
• Helligdomsklipperne, hoge ruige rots kliffen van Bornholmstreepgraniet, een van de allermooiste rotskusten van Bornholm,
• Noordoostkust bij Listed. Hier vinden we kleine diabaasgangen die door de Svaneke graniet heen snijden. De diabaas verweert sneller dan de graniet, de holte van sommige gangen is in het Cambrium gevuld met de zandsteen die er overheen afgezet is. Deze zandsteenlaag is op zijn beurt weer weg geërodeerd, alleen in de diabaasgang is de zandsteen nog bewaard gebleven. Je kijkt naar processen die 100en miljoenen jaren na elkaar gebeurd zijn.
• Ekkodalen met een bezoek aan het indrukwekkende echo dal midden op het eiland: echo-geluid op een plek waar eens een hele grote, massieve diabaasgang lag.

Dag 4: 5 september – rustdag

Rustdag. Invulling naar eigen wens. Voor wie dat wil een bezoek aan hoofdstad Rønne. Of een strandwandeling langs de Zuidkust vanaf de boerderij.

Dag 5: 6 september – De oudste sedimenten en het oudste levenssporen op Bornholm

• Onder-Cambrische Nexø en Balka zandsteen met fossiele golfribbels en ichnofossielen. Dat zijn levenssporen van? Ja van wat? We zien ze bij duizenden, mannetje aan mannetje oftewel een 570 miljoen jaar oud stuk zeebodem met Diplocraterions aan het strand (“kippenpootjes-zandsteen”).
• Fossiele golfribbels en… gletsjerkrassen op het oppervlak van de Nexø zandsteen in de groeve Gadeby: een bewijs dat hier lang geleden landijs lag.
• Slusegard aan de Olea. Hier in de beekbedding maar zeker aan het strand Ordovicische Cyrtograptusschalie met graptolieten.
• Pedersker: daar ook sporenfossielen in de Onder-Cambrische Balkazandsteen, maar dan onbekende kruipsporen (Psammichnites), meters lange sporen, kronkelend langs en door elkaar.
• Naturmuseum Bornholm met op de parkeerplaats fraaie schriftgranieten en pegmatieten.

Dag 6: 7 september Van beekdal tot strand

• Wandeling door het wonderschone beekdal van de Laesa met ontsluitingen in de Boven-Cambrische Olenusschalie met daarin grote anthraconietlenzen (Stinkkalk) en de Ordovicische graptolietenschalie,
• Een bezoek aan Risebaek met zijn kleine groeve in de Ordovicische Komstadkalk. Hier gerede kans op trilobietenresten en zeker fraaie gletsjerkrassen.
• Aansluitend een wandeling naar het nabijgelegen strand van Risegard. We bezoeken daar kustontsluitingen in grofzandige afzettingen en plastische klei uit de Trias met ichnofossielen. Voor de zwerfsteen- en fossielenliefhebber liggen op het strand duizenden stenen in allerlei soorten en maten. Daarin is het heerlijk zoeken.

Dag 7: 8 september Mesozoïsche afzettingen aan de zuid- en westkust

• Sose Bugt bij Sode Odde. Hier zijn Jura-afzettingen ontsloten met op het strand duizenden bijzonder decoratieve klei-ijzerstenen en brokken Jura-steenkool. Verder staat het strand hier bekend om zijn zeer talrijke zwarte kleischaliestenen met op de laagvlakken prachtige graptolieten – de mooiste op heel Bornholm. Ze zijn afkomstig uit de hoog in de klifwand ontsloten smeltwaterzanden uit de laatste ijstijd (Weichselien). Ook vinden we hier voorbeelden van de Cambrische Rispebjergzandsteen, een zandsteensoort die bij ons bekend staat als tijgerzandsteen.
• Arnager met zijn klif kust in Krijt-afzettingen zoals Arnager groenzand met fosforietknollen en belemnieten.
• Als laatste ontsluiting bezoeken we bij Muleby/Sorthat een oude groeve en strand waar Jura-afzettingen ontsloten zijn. Hier kan naar hartenlust geslagen en geklopt worden in ijzerhoudende sedimenten met plantenfossielen en en passant gekeken worden naar dinosporen in zandsteen. Op het strand liggen duizenden, voornamelijk Jura-stenen. De moeite waard dus om daar ook een kijkje te nemen.

Dag 8: 9 september Terugreis naar Nederland

OVERIGE INFORMATIE

Gezondheid

Voor deze reis is een redelijke gezondheid gewenst. We maken een paar fikse wandelingen langs de verschillende kusten en in het binnenland.

Denk aan een reis- en annuleringsverzekering en een paspoort/identiteitskaart met voldoende geldigheid.

Introductie

Voor deze reis wordt geen introductiedag georganiseerd. Je krijgt de uitgebreide excursiegids tijdig thuis gezonden (of als pdf-digitaal).