GEOLOGIE

Barnsteen – de Tranen der Goden

Barnsteen (Engels Amber) de tranen van de goden. Barnsteen – afgeleid van bernstein = brandende steen- heeft de mensheid altijd geboeid . Al in de in de prehistorie werden de bijzondere kenmerken onderkend: het is steen en toch brandt het, ook is het statisch electrisch (de oude Grieken noemde het electron = “komt van de zon”).

Barnsteen drijft in zout water, zinkt echter in zoet water: ideaal om marien getransporteerd te worden.

De Oostzeekust is een van de belangrijkste vindplaatsen van barnsteen ter wereld. De barnsteen die hier gevonden wordt dateert uit het Tertiair (Eoceen-Oligoceen). Barnsteen is niets anders dan fossiele hars. Met name naaldbomen leveren veel hars. Een voorwaarde voor de vorming van (veel) barnsteen is dus een groot woud met een grote rivier die de barnsteen mee kan nemen naar een plek waar snelle sedimentatie plaats vindt. Als barnsteen wordt afgesloten van de lucht verandert er niets aan in 10-tallen miljoenen jaren. Deze geologische basisvoorwaarden waren in Noord Europa lange tijd in het Tertiair aanwezig. Het Fenno-Scandinavische schild was land bedekt met een immens woud, in de Oostzee (toen land) stroomde de Eridanos, een grote centrale rivier die erosiemateriaal, en daarmee ook barnsteen naar zee voerde. Die zee lag toen in Polen en omringende gebieden. De Eridanos mondde uit in wat nu de Bocht van Gdansk is in Polen. Daar bouwde zich een delta uit, vooral de blauwe klei die hier toen afgezet werd zit “vol” met barnsteen. Deze klei ligt bij Palmnicken op een 30 m diepte en hier is de grootste dagbouw barnsteenwinning ter wereld ontstaan. Al in de tijd dat het gebied Samland (Oost-Pruisen) nog tot Duitsland behoorde was dat het geval. De Russen veroverden dit stukje oorspronkelijk Duitsland in 1945. De hoofdstad Koningsberg werd Kaliningrad en de enclave ingeklemd tussen Polen en Litouwen werd een Russische marinehaven – zo Westelijk mogelijk. Hopelijk kunnen we de barnsteenwinning in dagbouw en de bijbehorende fabriek bezoeken in Palmnicken, na de oorlog omgedoopt tot “Jantarny”. Dat betekent “barnsteen” in het Russisch.

In het plaatsje Stegna aan de prachtige hafkust van de Danziger bocht heb ik vroeger zelf aangespoelde barnsteen op het strand gevonden. Maar dat was na een voorjaarsstorm. Bij rustig weer vinden we alleen zand en nog eens zand. De kans dat u zelf op deze reis barnsteen zult vinden is klein.

Al dit Holocene zand heeft wel geleid tot het ontstaan van prachtige natuurgebieden in de vorm van een schitterende hafkust (langgerekte smalle standwallen van soms wel 40 km lang) afgewisseld met hoge duincomplexen).

 

 

Voorwaarden voor barnsteen accumulatie: groot achterland met immense wouden, grote rivier met uitbouwende delta met snelle sedimentatie.

 

Geologie van Estland

Inleiding

Estland is en klein land. Het heeft een oppervlakte van 45215 km2. Door het grote aantal eilanden heeft de kust een lengte van ruim 3500 km. Langs deze kust ligt een afwisselend landschap met prachtige kliffen en klippen die uit oude gesteenten bestaan. Bovendien liggen op de stranden grote hoeveelheden rolstenen en zwerfstenen, voor een groot deel afkomstig uit andere Oostzeelanden.

Geologisch overzicht

De kliffen langs de Oostzee en de Finse Golf bestaan uit gesteenten uit het Ordovicium, Siluur en Devoon. Veel strandzand bestaat uit afbraakproducten van zandstenen uit het Cambrium. Ook in het binnenland zijn deze gesteenten op verscheidene plekken ontsloten. Ze maken deel uit van het noordestische plateau. De paleozoische gesteenten hellen in de ondergrond naar het zuiden. Ze zijn daar bedekt met glaciale en fluviatiele afzettingen.

In de diepere ondergrond liggen kristallijne gesteenten uit het Vroeg Proterozoïcum. Het zijn gneizen, migmatieten, gabbro en rapakivi graniet en porfiriet. Die kristallijne ondergrond is onderdeel van het oude Baltische schild. In het noorden van het land ligt deze oude sokkel op 100 meter diepte en daalt naar het zuiden af tot ruim 700 meter diepte.

De oude gesteenten

De proterozoïsche gesteenten zijn slechts in ondiepe boringen aangetroffen. Ze dagzomen niet in Estland. Uit het Cambrium dateren enkele soorten gesteenten die in de kliffen van de noordkust dagzomen. Ze maken deel uit van de steilrand die zich als kliffen langs de noordkust van Hiiumaa en het vasteland manifesteert. Ontsluitingen van deze oude gesteenten zijn onder andere bij Paldiski en Narva in de kliffen aanwezig.

Ordovicium

Gesteenten uit het Ordovicium zijn vooral kalkstenen. Ze bevatten soms waardevolle mineralen zoals fosforiet en glauconiet. De kalksteen is een goede bouwsteen. Ze bevat veel fossielen, waarvan de bekendste de Orthoceras is. Deze fossielrijke steen wordt in heel Scandinavië gebruikt om gebouwen, vloeren en trappen te verfraaien in mooi gezaagde en gepolijste vorm. Zij is als zodanig tot in het stadhuis van Oslo te bewonderen. In ontsluitingen in het terrein zijn deze fossielen ook zeer talrijk maar zijn vaak door de verwering lastiger herkenbaar. Andere fossielen zijn trilobieten, brachiopoden, ostracoden, koralen, conodonten, citinozoa en acritarchen,

De gesteenten uit het Ordovicium vormen een pakket van 70-80 meter dik. De bij de cambrische gesteenten genoemde steilrand langs de noordkust van Estland en het eiland Hiiumaa bestaat voornamelijk uit kalksteen uit het Ordovicium. Deze steilrand heet hier dan ook de ordovicische of Baltische glint. Deze glint is door het gehele Oostzeegebied te vervolgen vanaf het Zweedse eiland Øland via Estland tot aan de stad Narva in het oosten van het land.

Bij de stad Paldiski, die op een kaap ligt, dagzoomt het complete lagenpakket uit het Ordovicium in deze glint. Bij Jägala Joa, direct ten oosten van Tallinn stort het water van het riviertje de Jägala zich in een indrukwekkende waterval over een vlak liggend pakket kalksteen. Het is in feite de Baltische glint die hier een klein stukje landinwaarts ligt.

De oude middeleeuwse hoofdstad van Estland, Tallinn, is ook gebouwd boven de hoge steilrand van de Baltische glint. Het uitzicht over de stad is hiervandaan prachtig.

In het binnenland van het eiland Hiiumaa dagzoomt de ordovicische kalksteen eveneens. Bij het dorp Kirusu zijn daardoor mooie karstverschijnselen te zien. Het water van een riviertje verdwijnt hier in een ponor, verdwijngat, in de ondergrond.

Siluur

Het Siluur ligt in het midden van het land en op het eiland Saaremaa aan of dichtbij de oppervlakte. Het bestaat voornamelijk uit kalksteen en dolomiet. Het mooist zijn deze gesteenten, evenals aan de noordkust van Hiiumaa en het vasteland, ontsloten in de kliffen langs de noordkust van Saaremaa en langs de westkust van het vasteland van Estland.

Bij het dorp Panga op Saaremaa is het Siluur goed ontsloten. Van bovenaf is er een prachtig uitzicht over de zee. Onderaan ligt een groot abrasieplat dat bij hoogwater het hele Silurische gesteentenpakket overstroomt. Door de geringe getijverschillen in de Oostzee is dit abrasieplat altijd goed zichtbaar.

In het binnenland van het eiland Saaremaa is 4000 jaar geleden bij het dorp Kaali een meteoriet ingeslagen, die kort tevoren in negen stukken was gebroken. Daardoor zijn er negen inslagkraters gevonden. Die bij Kaali is de grootste, ongeveer 50 meter in doorsnede. De inslagkrater is prachtig rond in een bijna volmaakte cirkel. Langs de kraterwanden dagzoomt dolomiet uit het Siluur.

Devoon

In het zuiden van Estland ligt gesteente uit het Devoon aan of nabij het oppervlak. Dit gesteente bestaat uit rode en gele fijnkorrelige zandsteen. Tussendoor komen lagen kleiig zand en klei voor. Er zijn fossiele resten van vissen in gevonden. De mooiste ontsluitingen en erosievormen van deze zandsteen liggen in Letland.

Glacialen

Gedurende de opeenvolgende glacialen van het Kwartair was Estland bedekt door een grote massa landijs afkomstig uit Scandinavië en Noord-Rusland. Van de eerdere glacialen zijn in het Estlandse landschap weinig afzettingen en geomorfologische resten overgebleven. Ze werden door de volgende glacialen geërodeerd en weggevaagd. Maar uit het laatste glaciaal, het Weichselien, zijn nog veel overblijfselen bewaard gebleven.

In het zuidelijke en westelijke binnenland ligt het bezaaid met drumlins en eskers. En ook op de eilanden zijn sporen van de glaciale bedekking terug te vinden. Er liggen ook veel fluvioglaciale afzettingen.

Zwerfstenen

Sinds het afsmelten van het landijs komt de ondergrond van Estland weer geleidelijk omhoog door isostatische processen. Dit gaat momenteel met een snelheid van ongeveer 2-3 mm per jaar. Dit verschijnsel is prachtig te zien langs de noordkust. Bij het dorp Käsmu verschijnen voortdurend nieuwe kleine eilanden en de zee wordt er steeds ondieper. Tot ver uit de kust steken sommige grote zwerfstenen boven het zeewater uit. Kenmerkend is dat de kust er meer en meer als een rafelrand uitziet.

De meeste zwerfstenen zijn afkomstig uit Finland en het oostelijke Oostzeegebied. Het betreft vooral Finse rapakivigraniet en Åland-Aplietgraniet, Pyterliet, Kökar-Rapakivi, Prick-graniet, Pernoö-graniet en rode en bruine oostzeekwartsprofier.

Pleistocene ijstijdverschijnselen.

Anders dan in Nederland heeft in de laatste ijstijd, het Weichselien (116000 tot 11700 jaar geleden), de Scandinavische ijskap het grootste deel van ons excursiegebied bedekt. Deze ijstijd is genoemd naar de belangrijkste Poolse rivier de Visla (Weichsel in het Duits), die bij Gdansk in de Oostzee uitmondt. Het landijs liet hier allerlei sporen achter: grote hoeveelheden keileem met zwerfstenen, stuwwallen, geomorfologische ijsgerelateerde landschapsvormen als drumlins, eskers en kame terrassen. We zullen vele van deze verschijnselen op onze tocht tegenkomen.

Ook de eerder ijstijden (Saalien en Elsterien) hebben hun sporen nagelaten. De ijskap van het Saalien kwam het verste naar het Zuiden en bereikte in Polen bijna de Alpiene ijskap uit de Hoge Tatra bergen, maar bleef steken in het Heilig Kruis gebergte bij Krakow in ZO Polen.

Het gebied van onze excursie is –anders dan Nederland- ook in de laatste ijstijd geheel bedekt geweest door het landijs uit Scandinavië.

Bij Cesis bezoeken we het drumlin landschap. Drumlins zijn langgerekte heuvels ontstaan onder het stromende ijs. De lange as van de drumlin is parallel met de richting van de stroming van het ijs, de stompe kant wijst in de richting van waar het ijs kwam. Hieronder een schematische voorstelling van een drumlin.

https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4677435

DAGPROGRAMMA

Vier landen tocht door de Baltische Staten Estland, Letland, Litouwen en de Russische enclave Samland: een geologische, landschappelijke en culturele reis.

Dag 1: Amsterdam-Tallinn Vertrek Schiphol 09.55, aankomst Tallinn 13.15 uur (Tallinn middag-stadsbezoek).

De hoofdstad van Estland is een Unesco Werelderfgoed. De stad bestaat uit een benedenstad en een bovenstad. De stadsmuur rondom de oude middeleeuwse bovenstad is gebouwd op de Baltische Glint. Ook elders is gesteente uit het Ordovicium zichtbaar, vaak met prachtige fossielen van de langwerpige nautilus Orthoceras, vooral daar waar het gesteente gezaagd en gepolijst is. Middag: stads rondleiding olv een lokale gids of op eigen gelegenheid: suggesties bezoek aan het Museum voor Schone kunsten of het KUMU met hedendaagse kunst.

Overnachting in Tallinn

Dag 2: Tallinn – waterval Jägala – Käsmu – Tallinn – 180 km

Op 26 km ten oosten van het stadscentrum van Tallinn stroomt de rivier Jägala naar zee, de Finse Golf. Vanaf de autoweg A1 is het een kort stukje noordwaarts rijden naar de waterval in deze rivier bij het gehucht Jägala Joa. Daar stort de rivier z’n water over de Baltische Glint. Het is de meest indrukwekkende plek van de Glint. Het water stort omlaag over de horizontaal gelegen platige Ordovicische kalksteen. De Glint is perfect zichtbaar. De waterval ondermijnt het gesteente waardoor af en toe platen kalksteen afbreken.

Naar Palmse is het nog ruim 40 km verder. In het parkachtige landschap van het plaatsje Palmse dagzoomt overal de Ordovicische kalksteen. Het gesteente bevat veel fossielen van Orthoceras, maar de meeste exemplaren van dit fossiel zijn niet compleet. Palmse ligt middenin het Laahema National Park – het land van de baaien (wandeling op het schiereiland Käsmu..  Het is een van de beste en mooiste plekken om aan het strand de verschillende zwerfstenen, die door het landijs in het laatste glaciaal uit Scandinavië zijn aangevoerd, te zien en te bekijken. De zwerfstenen liggen er in alle soorten en maten. De zee is hier een baai van de Finse Golf. De zeebodem helt hier heel flauw naar zee. Door de langzame stijging van het gebied door de isostatische opheffing wordt deze baai steeds ondieper. Daardoor zijn stenen die vroeger ver in zee lagen nu gemakkelijk bereikbaar.

Overnachting Tallinn

Dag 3: Tallinn – Kuressaare

Tocht naar het eiland Saaremaa. We bezoeken een andere plek waar de Glintkust fraaie ontsluitingen oplevert: het klif Kaldiski waar het complete Ordovicium dagzoomt met een afwisseling van kalkstenen en groene klei. Bij Virtsu nemen we de ferry naar Saaremaa. Op het eiland is bij Kaali 4000 jaar geleden een meteoriet van 35 ton ingeslagen die kort daarvoor in 9 stukken was uiteengevallen. De grootste van de 9 inslagkraters ligt in Kaali:  het is nu een rond meertje met een doorsnede van 110 meter. Door de klap van de inslag zijn alle jongere lagen weggeslagen en dagzoomt er nu dolomiet uit het Siluur.

Overnachting op Saaremaa

Dag 4: Kuressaare (verkennen Saaremaa eiland)

Bij het dorp Panga dat aan de noordkant van het eiland op hoge kliffen ligt, dagzomen dolomiet en kalksteen uit het Siluur. De gesteenten vormen een onderdeel van de Baltische Glintkust. Het is de rand van de Silurische en Ordovicische kalkstenen die verlopen van de Zweedse eilanden Øland en Gotland naar de kust van Estland tot aan de stad Narva. Deze gesteenten van de Baltische Glintküste omzomen de zuidkant van het veel oudere Scandinavische schild. Langs de zee dagzomen de kliffen, op de zeebodem en landinwaarts vormen ze een honderden kilometers lange steilrand.

Aan de voet van de kliffen liggen enkele mariene terrassen ten gevolge van de isostatische opheffing van het Scandinavische schild na het smelten van de landijskap. Op het strand onder aan de kliffen liggen platte rolstenen van kalksteen, dolomiet en diverse Zweedse en Finse zwerfstenen, vooral granieten, rapakivi en rode Oostzeekwartsporfier. De klif is een Geopark en er staan goede geologische informatieborden. Bij Tagaranna, iets westelijker, liggen aan de voet van de kliffen kalkstenen met veel fossielen.

Overnachting Kuressaare op het eiland Saaremaa

Dag 5: Kuressaare – Pärnu – Riga

We verlaten het eiland weer via de ferry van Kaivastu naar Virtsu en vervolgen onze tocht naar het Zuiden bij Pärnu (de zomerhoofdstad van Estland). Daar pikken we de kustweg de Via Baltica weer op en rijden we langs de kust van Estland via weg nr 4 en voorbij de landsgrens in Letland wordt dit de A1. Onderweg bij Häädemeeste maken we een prachtige wandeling door het natuurlijke moerasbos. Eind van de middag komen we aan in Riga, de hoofdstad van Letland ook een Unesco Werelderfgoed. De Jugendstil-stad van Europa en in een verder verleden de hoofdstad van de Hanze federatie.

Overnachting in Riga

Dag 6: Riga

Vandaag stadsbezoek: in de ochtend bezoeken we de Oude Stad, de middag is gereserveerd voor de beroemde Jugendstil wijk. Aanraders zijn een bezoek aan het natuurmuseum, nationale bibliotheek en de beroemde kaartenwinkel met ook geologische collectie, Jugendstil museum, Museum van Schone Kunsten.

Overnachting in Riga

Dag 7: Riga – Klaipeda – Nida

Vandaag verlaten we Letland en rijden dwars door het derde Baltische land: Litouwen.naar de hafkust van de Oostzee. Onderweg bezoeken we het Rundale paleis, de Kruisberg van Siauliai en in Palanga het beroemde barnsteen museum in de botanische tuin, het graaf Feliksas Tiškevicius park, in het vroegere paleis.

Overnachting in de havenstad Klaipeda (het vroegere Memmel) of in Nida

Dag 8: Nida – strand Baltijsk – Kaliningrad

De Koerse schoorwal is (al weer) een Unesco werelderfgoed. Het is een gigantisch duincomplex met de hoogste duinen van Europa. De schoorwallen zijn 10-tallen kilometers lang en maar een paar kilometer breed. Het landschap van dit Nationale Park bestaat uit een ongeschonden haf en duinen landschap van een ongelofelijke omvang. Aan de hafkant bezoek aan het woonhuis van Thomas Mann. Even voorbij Nida steken we de grens met Rusland over: voor de WOII was dit het hart van Oost-Pruisen (Samland): het is sinds 1945 Russisch gebied. We komen hier in het centrum van de barnsteenvoorkomens van Europa. Hier aan de Noordkant van de Golf van Gdansk ligt Palmnicken (nu Jantarny) de rijkste vindplaats van Tertiaire barnsteen sinds de 19^e eeuw. Aan de Noordkust van de enclave bezoeken we het strand van Baltijsk waar iedereen een (heel klein) stukje barnsteen zelf zou moeten kunnen vinden.

Overnachting in Kaliningrad

Dag 9: Kaliningrad

Vandaag bezoeken we Kaliningrad (het vroegere Königsberg), het barnsteenmuseum is beroemd om de collectie barnsteen met insluitsels.

Overnachting in Kaliningrad

Dag 10: Kaliningrad – Jantarny barnsteen winning/fabriek – Palanga

Vandaag bezoeken we de barnsteenwinning in Jantarny. Het is een bijna fabrieksmatig complex. De barnsteen zit er in de blauwe aarde die op een 30 m diepte in dagbouw wordt gewonnen. Hier wint men jaarlijks 900 ton barnsteen. Slechts een klein deel daarvan is geschikt als sieraad. De rest wordt industrieel verwerkt (bezoek aan de barnsteenfabriek). Vermoedelijk kunnen we niet bij de winplaats komen (verboden – zwaar bewaakt). Bij een eerder bezoek kreeg iedere deelnemer wel een zakje blauwe aarde mee naar huis. Maar of dat nu ook zo gaat? Na afloop van het bezoek rijden we terug naar Litouwen, steken op de schoorwal de grens weer over en rijden via Klaipeda door naar Palanga. De badplaats van Litouwen.

Overnachting in Palanga

Dag 11: Palanga – Riga

De badplaats Palanga heeft een pier van 440 m in zee. Aan het strand zijn fraaie gerolde zwerfstenen uit Zweden en Finland te vinden. In het vroegere paleis van graaf Feliksas Tiškevicius is een vermaard barnsteenmuseum, mocht u inmiddels genoeg barnsteen gezien hebben dan is een bezoek aan de botanische tuin waarin het paleis ligt wellicht ook “voldoende”. Na afloop van ons bezoek aan deze badplaats rijden we terug cq door naar Riga.

Overnachting in Riga

Dag 12: Riga – Cesis – Riga

Het landschap rond Cesis is heuvelachtig. Het ligt in het Nationale Park Gauja. Het is een glaciaal landschap bezaaid met drumlins (onder het ijs gevormde langgerekte heuvels) uit de laatste ijstijd. Nabij het centrum van het stadje maken we een wandeling naar de rode zandsteenkliffen uit het Devoon die daar aangesneden zijn door de rivier Gauja. In de kliffen is de kriskras gelaagdheid goed zichtbaar. De rivier stroomt door een voormalig tunneldal ontstaan onder het landijs. Afscheidsdiner in Riga

Overnachting in Riga

Dag 13: Riga – Amsterdam vertrek 16.30 aankomst 17.50

Terugreis naar Amsterdam, na het ontbijt in het hotel hebt u nog wel even tijd om afscheid van Riga te nemen.

Overnachtingen: 2x Tallinn , 2x  Kuressaare, 4x Riga, 1x Nida, 2x Kaliningrad, 1x Palanga

OVERIGE INFORMATIE

Vliegtickets

Het is de bedoeling dat u zelf uw vliegtickets koopt. Let op: koop geen tickets vóórdat u van Georeizen gehoord hebt dat de reis ook doorgaat.

Paspoort

Voor deze reis hebt U een geldig paspoort nodig met nog minimaal 6 maanden geldigheid. Voor de toegang tot Kaliningrad is een visum vereist. Dit e-visum kunt via internet gratis bestellen bij het Ministerie van Buitenlandse zaken van de Russische Federatie.

U dient dit visum aan te vragen tussen 20 dagen en 4 dagen voor aankomst in de Russische Federatie en is vanaf uitgiftedatum 30 dagen geldig. U mag met dit visum 8 dagen verblijven in de zgn. Kaliningrad Oblast. Wij verblijven 12,13 & 14 juli in de omgeving van Kaliningrad. Zorgt U er aub voor dat U uw visum zodanig aanvraagt dat minimaal die datums gedekt zijn.

Momenteel is de aanvraag van een e-visum nog geblokkeerd vanwege COVID. We gaan er van uit dat een aanvraag ten tijde van de reis weer mogelijk is.

Gezondheid

Inentingen zijn niet nodig.

U dient een redelijke gezondheid te hebben voor deze reis. We maken geen grote vermoeiende wandeltochten, maar we bezoeken wel de nodige geologische ontsluitingen en kliffen cq stranden.

U wordt verzocht uw ziekte- en reisverzekeringsnummers vóór vertrek aan het secretariaat van Georeizen door te geven mail naar info@georeizen.nl.

Kleding en andere uitrusting

Goede berg/veldschoenen en een zonnehoed. Het is zomerseizoen dus zwemkleding is ook aan te raden.

Verder een geologen hamer, loep (evt. te koop bij Georeizen), verpakkingsmateriaal plastic zakjes (voor fossielen en zwerfstenen), veldboekje en schrijfgerei.

Verzekeringen

U moet zelf voor een reis- en (eventueel een) annuleringsverzekering zorgen. Let op een doorlopende reisverzekering geeft meestal onvoldoende dekking voor wat duurdere reizen. Controleer uw verzekering!